Wykaz obiektów odwiedzonych w czasie trwania wycieczki "Zapomniane Cmentarze Gdańska" cz2 w dniu 27 październik 2024, sporządzził Tomasz Dunkelmann, prowadzący trasę. 1 Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy W wielowiekowej historii Gdańska, w której przeplatały się wątki kilku kultur, religii oraz wyznań powstawały dziesiątki cmentarzy odzwierciedlające charakter tej różnorodności. Obecnie, po większości tych cmentarzy zaginął wszelki ślad i pamięć, a te które ocalały stanowią dowód świetności tradycji miasta. Tereny po byłych cmentarzach, to dzisiaj często miejsca niezagospodarowane, które wymknęły się z ludzkich rachub i pamięci. Warto jednak ocalić od zapomnienia te cmentarze, o których istnieniu nie zdawaliśmy sobie nawet sprawy. Czynimy to chociażby po to, aby uświadomić sobie, że dorobek kultury i historię Gdańska tworzyło wiele pokoleń jego mieszkańców, których my, dzisiaj, jesteśmy spadkobiercami. Inicjatywa stworzenia obiektu w Gdańsku wyszła ze strony Kaliny Zabuskiej – Kustosz Działu Sztuki Dawnej Muzeum Narodowego w Gdańsku, a podjęta została przez osoby działające w Społecznym Komitecie Budowy Pomnika Nieistniejących Cmentarzy i władze Miasta Gdańska. W oparciu o projekt zespołu autorskiego Hanny Klementowskiej i Jacka Krenza z Gdańska w 2002 roku na powierzchni około 0,10 ha. Otwarcie cmentarza nastąpiło w dniu 24 maja 2002 roku w dniu Światowego Zjazdu Gdańszczan. ============================================== 2 Cmentarz przy kościele dawny Cmentarz przy kościele p.w. Bożego Ciała Założony został w II połowie XIV wieku przy szpitalu i kaplicy pw. Bożego Ciała dla zakaźnie chorych – głównie trędowatych, przy dzisiejszej ulicy 3 Maja. W wieku XVII poszerzono go o cmentarz Lazaret. W 1780 roku rozbudowano i szpital i umieszczano w nim ludzi starych. Cmentarz i budynki przetrwały do naszych czasów. Został zamknięty w 1956 roku, a od lat 60. ubiegłego wieku pełni funkcję parku, ślady cmentarza widoczne są tam w postaci drzewostanu cmentarnego; ============================================= 3 Pomnik żołnierzy rosyjskich poległych podczas oblężenia Gdańska Granitowy obelisk wystawiony w roku 1898 nakładem pieniężnym władz cesarskich. Umieszczony na przedpolu Grodziska przypomina o żołnierzach rosyjskich poległych w latach 1734, 1807 i 1813 w walkach przy zdobywaniu Gdańska, a zwłaszcza tego wzgórza. ============================================== 4 cmentarz garnizonowy Zaczątkiem obecnego cmentarza był Cmentarz Wojskowy, po raz pierwszy zaznaczony na mapie miasta w 1822. Od 1846 podlegał on kościołowi garnizonowemu św. Elżbiety Cmentarz wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa gdańskiego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Powierzchnia obiektu wynosi 2,19 ha. ============================ 5 grób INKI ============================ W obecnych granicach Cmentarz Garnizonowy istnieje od 1947 roku. Po I wojnie światowej powstała na nim kwatera prawosławna. Służył za miejsce pochówku żołnierzy pruskich poległych w wojnie z Francją w latach 1870–1871 i I wojnie światowej, austriackich jeńców wojennych osadzonych w Gdańsku podczas wojny z Prusami w 1866, rosyjskich w czasie I wojny światowej oraz polskich, brytyjskich, czechosłowackich, francuskich i włoskich w trakcie II wojny światowej Po wojnie zmarli Brytyjczycy zostali ekshumowani na cmentarz w Malborku, Włosi – w Warszawie, Francuzi - na Cmentarz Żołnierzy Francuskich w Gdańsku. Na cmentarzu spoczęło 16 marynarzy, którzy 26 sierpnia 1914 zgineli po eksplozji na krążowniku Magdeburg, wysadzonego przez własną załogę w 1914 r. w Zatoce Fińskiej. Od 23 września 1995 do 28 stycznia 2009 na cmentarzu pochowano 4086 zmarłych. Obecnie możliwe są jedynie pogrzeby urnowe w części przyległej do ulicy Kolonia Jordana oraz zawierającym 510 nisz kolumbarium Przechadzając się wśród współczesnych grobów nie sposób nie zauważyć charakterystycznego nagrobka z motylem. To miejsce, w którym spoczywa Kinga Choszcz, trójmiejska podróżniczka, która tuż przed swoją śmiercią zasłynęła m.in. wykupieniem z niewolniczej pracy nastoletniej dziewczynki i posłaniem jej do szkoły w rodzinnej wiosce w Ghanie. Agnieszka Derlaga zginęła śmiercią tragiczną 17 sierpnia 2010 roku porwana przez lawinę pod górą Khan Tengri . Niedaleko niej leży Andrzej Sulewski, znany jako gdański pirat. ================================================= 6 Pomnik Matki Polki i Rosjanki Przy wejściu, na poziomie najniższego tarasu, wita nas pomnik Matki Polki i Rosjanki, autorstwa artysty, rzeźbiarza Zygfryda Korpalskiego, wykonany w kutej blasze. Za jego wykonanie odpowiedzialni są Zygfryd Korpalski oraz Zdzisław Koseda. Został on odsłonięty na zakończenie generalnego remontu 30 marca 1984 r. =================================================== 7 cmentarz Zołnierzy Radzieckich Zajmuje powierzchnię 1,65 ha, którą zajął po dawnym Cmentarzu Bezwyznaniowym. Prace ekshumacyjne oraz podstawowe działania budowlane i aranżacyjne trwały aż do 1949 roku. Układ cmentarza jest owocem myśli pracowników Politechniki Gdańskiej. Ostateczne zakończenie budowy nastąpiło 10 listopada 1951 roku i było połączone z dużą uroczystością okolicznościową. Cmentarz w pierwszych latach jeszcze rozrastał się, a jego obecny kształt nadały mu prace konserwacyjne z 1982-1984 roku. Jego konstrukcja opiera się na wznoszących się trzech tarasach. Pochowano tu łącznie 3088 osób, w większości żołnierzy. Zgodnie z obecną wiedzą leży tam 2525 żołnierzy, którzy zginęli od ran poniesionych podczas walk o Gdańsk, lub niedługo potem. Wśród pochowanych jest także 537 jeńców wojennych oraz 27 osób cywilnych. Do tej pory udało się ustalić tożsamość 1291 osób. =============================================== 8 obelisk pokoju W najwyższej części, znajduje się żelbetonowy obelisk. Ma on 18 m wysokości i jest ozdobiony w górnej części fryzem ze stylizowanych elementów gwiazdy, sierpa i młota. Jego zwieńczeniem jest metalowa kula ziemska. Tak obelisk, jak i prowadzące do niego schody, zostały wybudowane w 1949 roku. Przypuszcza się, że jego autorem mógł być wykonawca płaskorzeźby znajdującej się w centralnej części cmentarza – Alfons Łosowski. ============================================ 9 Cmentarz św. Józefa i św. Brygidy przy ulicy Giełguda. W tytule notki pozostawiam tylko część nazwy, żeby nie mylić z innym cmentarzem o takiej nazwie przy ówczesnej Wielkiej Alei. Obecnie nie istniejący, ale na jego teranie można znaleźć pozostałości nagrobków, a nawet tablicę z nazwiskiem zmarłego. Powstał na początku XX wieku, zamknięto go w roku 1946. Zachowały się po nim fragmenty nagrobków, cmentarz jest zarośnięty i zdewastowany; =========================================== 10 Cmentarz Francuski Wojskowy Cmentarz Francuski znajduje się przy ul. Powstańców Warszawskich 35 w Gdańsku. Zajmuje powierzchnię około 2 ha. Założony został w 1967 roku przed przybyciem do Polski gen. Charlesa De Gaulle’a, w miejscu istniejącego dawniej, powstałego po 1813 roku cmentarza francuskiego z okresu Wojen Napoleońskich. W 2002 roku została zakończona gruntowna renowacja tej największej poza granicami Francji nekropolii żołnierzy francuskich. Na cmentarzu, na 8 regularnych kwaterach znajduje się około 1500 grobów żołnierskich, z których 30 procent posiada dane osobowe zmarłych. Pozostałe groby są bezimienne. Głównie są to groby ekshumowanych z różnych rejonów Polski, zmarłych w obozach jenieckich, żołnierzy francuskich z okresu II Wojny Światowej. ========================================== 11 Św Barbary Cmentarz ewangelicki założony pod koniec XVIII wieku na obszarze 0,48 ha, służył do chowania, po zapełnieniu cmentarza przy kościele Św. Barbary przy ulicy Długie Ogrody, na północ od tego kościoła, wśród domów mieszkalnych. Czynny był do ostatniej wojny, potem opuszczony i zamknięty. Zachowały się po nim resztki drzewostanu cmentarnego i rozpoznać można jego dawne granice. =========================================== 12 Katolicki Cmentarz Katolicki na Chełmie – cmentarz na Biskupiej Górce w dzielnicy Chełm, powstały na miejscu cmentarza cholerycznego. Została tu pochowana Stanisława Przybyszewska. Został zamknięty w 1946 =========================== 13 Kirkut Zydowski W Gdańsku były trzy nekropolie żydowskie. Jedna z nich, na tzw. Żydowskiej Górce w dzielnicy Chełm, była największą nekropolią żydowską na Pomorzu. Zachował się tam ohel. Miejsce pochówku dwóch XVIII-wiecznych rabinów - Elchanana Aschkenasiego i Meira Posnera, to najważniejsze do dziś zlokalizowane groby. Jest to jeden z najstarszych kirkutów w Europie wschodniej. Trwa jego porządkowanie. Cmentarz został założony ok. połowy XVI wieku, a zamknięty został w 1956 roku. Kirkut w dobrym stanie przetrwał II wojnę światową, jednak – głównie w latach 60. i 70. ub.w. - został poważnie zniszczony przez wandali. W 2002 r. nekropolię liczącą nieco ponad dwa hektary powierzchni przejęła Gmina Wyznaniowa Żydowska w Gdańsku. Kilka lat później cmentarz został ogrodzony. Od tego czasu sukcesywnie jest porządkowany. W ramach przeprowadzonych jak dotąd prac wstępnie uporządkowano górny taras. Na swoją kolej czekają zbocze oraz taras dolny, gdzie zachował się ohel w stylu neoromańskim, stojący prawdopodobnie na grobie rabina Roberta Kaeltera. Dodał, że dotąd wydobyto spod ziemi i ponownie zainstalowano na nagrobkach bądź zabezpieczono w inny sposób około 300 macew, z których najstarsza pochodzi z XVIII wieku. Zgodnie z regułami, jakich przestrzegali Żydzi aszkenazyjscy, macewy na cmentarzu ustawione są pionowo i zwrócone na wschód, w kierunku Jerozolimy. ========================== 14 Salvator Zlokalizowany jest przy ul. Cmentarnej, oddzielającej go od znacznie starszego Cmentarza Żydowskiego. Zajmuje powierzchnię 0,70 ha. Od bramy wejściowej zlokalizowanej przy ul. Cmentarnej prowadzi w głąb cmentarza główna aleja obsadzona lipami. Po jej bokach znajdują się regularne kwatery grzebalne. Istniejące nagrobki pochodzą z okresu powojennego. W pobliżu cmentarza zachował się drewniany budynek grabarza, w kształcie podobnym do budynku na Cmentarzu Garnizonowym. Został założony na przełomie XIX i XX wieku jako nowy cmentarz dla niezachowanego, ewangelickiego Kościoła Zbawiciela na Zaroślaku. Pierwotnie posiadał powierzchnię 1,33 ha. W 1954 roku część cmentarza została zlikwidowana. Od tego momentu jest cmentarzem komunalnym. Obecne nagrobki pochodzą z okresu po II wojnie światowej. ========================== 15 Św Ignacego Cmentarz zlokalizowany przy ul. Brzegi 13 w Gdańsku-Oruni, na zapleczu kościoła katolickiego pod wezwaniem św. Ignacego Loyoli. Powierzchnia obiektu wynosi 2,70 ha. Groby usytuowane są na tarasach. Zadrzewienie cmentarne tworzą lipy, kasztanowce, wiązy i jesiony. Do wyżej położonych kwater prowadzi wąska główna alejka cmentarna. Integralnie i funkcjonalnie związana z cmentarzem drewniana kostnica cmentarna usytuowana jest przy pobliskim kościele. ============================= 16 Św Jerzego Został założony w 1550 roku jako cmentarz parafialny wsi. Znajdował się niedaleko kościoła, na którego miejscu wybudowano w 1823 roku obecny kościół św. Jana Bosko. Znajdowały się na nim bogato zdobione stele z XVIII wieku. Został tu pochowany dziadek Artura Schopenhauera – Andrzej Schopenhauer[2]. Ostatnie pochówki miały miejsce jeszcze podczas II wojny światowej. W 1957 roku cmentarz został przeznaczony do likwidacji, w związku z pobliską budową osiedla bloków mieszkalnych. Większość nagrobków została zniszczona. Niektóre do lat 90. służyły za płyty chodnikowe i obramowania piaskownic. Obecnie jest to teren zielony ze starymi drzewami tworzącymi słabo widoczne alejki. Zachowała się podmurówka dawnego płotu cmentarnego przy ul. Gościnnej. Na terenie cmentarza położone są także pawilony handlowe i ośrodek zdrowia. Cmentarz na Oruni – parafialny cmentarz ewangelicki pw. Świętego Jerzego istniejący w latach 1550–1956 na Oruni. Obecnie tereny zielone.